|
|
تفسير حضرت علاّمه (قدّه ) از سورة مباركة توحيدوبيان جنسيه و شناسنامه حضرت حق تعاليحضرت استادنا الاكرم علاّمة طباطبائي قدّس الله سرّه در قسمت «بيان» از اين سوره فرمودهاند: اين سوره خداوند را توصيف مينمايد كه او أحَديُّ الذّات است و جميع ماسواي وي در جميع حوائج وجوديّة خودشان بدو بازگشت ميكنند ، بدون آنكه چيزي با او مشاركت نمايد ، نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال . و اين همان توحيد قرآني است كه از اختصاصات قرآن كريم است و همگي معارف اسلاميّه بر آن مبتني ميگردد . در فضيلت اين سوره به قدري أخبار تكاثر دارد و تا به حدّي منتهي شده است كه از طريق فريقين وارد است كه معادل يك ثلث از قرآن است . محتمل است اين سوره مكّيّه باشد و مدنيّه ، امّا آنچه از بعض اسباب نزول آن دستگير ميشود آن ميباشد كه بايد ظاهراً مكّيّه باشد . قَولُه تَعالَي: قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ ، لفظ هُوَ ضمير شأن و قصّه است كه فائدهاش اهتمام به مضمون جملهاي است كه در پس آن در ميآيد [217]. و سخن درست و حقِّ مسأله در لفظ جلاله آنستكه در عربيّت ، عَلَم بِالغلبة شده است همچنانكه خداوند در سائر لغات داراي اسم خاصّي است . و مقداري از اين گفتار و بيان و استدلال در تفسير سورة فاتحه گذشت . و كلمة أحد از وحدت گرفته شده است مانند كلمة واحد ، با اين تفاوت كه أحد اطلاق ميشود بر آن چيزي كه قبول كثرت نمينمايد نه در خارج و نه در ذهن ، و بهمين جهت است كه شمارش نميپذيرد و در تحت عدد داخل نميگردد؛بخلاف كلمة واحد كه براي آن دوّمي و سوّمي يا در خارج و يا در ذهن ، به پندار و يا به فرض عقل وجود دارد و با انضمام به آن كثير ميشود . و امّا أحد لفظي است كه هرچه براي آن به عنوان موجود دوّمي فرض شود ، همانست كه بوده است و اين فرض ، زياده براي آن چيزي را نخواهد افزود . و اين مطلب را ملاحظه كن با اين گفتارت كه ميگوئي: ما جآءَني مِنَ الْقَوْمِ أحَدٌ . «احدي از قوم نزد من نيامد.» زيرا در اين طرز سخن ، همانطور كه تو آمدن يك نفر را نفي كردهاي ، آمدن دو نفر يا بيشتر را همچنين نفي نمودهاي ! بخلاف آنكه اگر بگوئي: ما جآءَني واحِدٌ مِنْهُمْ . «واحدي از قوم نزد من نيامد.» در اينصورت نفي آمدن يك نفر از ايشان را به تنهائي نمودهاي ـ يك واحد عددي ـ و منافات ندارد كه دو تن يا بيشتر از آنان آمده باشند . و به همين لحاظ است كه لفظ أحد بطور كلّي در جملة ايجابيّه استعمال نميشود مگر در خداي تعالي . و از لطائف بيان در اين باب ، كلام عليّ عليهأفضل السّلام ميباشد در برخي از خطبههايش كه راجع به توحيد خداوند متعال ايراد نموده است: كُلُّ مُسَمًّي بِالْوَحْدَةِ غَيْرُهُ قَلِيلٌ . «تمام موجوداتيكه با وحدت نامبرده ميشوند ، غير از او كم هستند.» و ما مقداري از سخنان او را راجع به توحيد ، در ذيل الْبَحْثُ عَنْ تَوحيدِ الْقُرْءَانِ در جزء ششم از تفسير آوردهايم . قَولُه تَعالَي: اللَهُ الصَّمَدُ ؛اصل معني صمد ، قصد كردن است يا قصد كردن توأم با اعتماد نمودن . گفته ميشود: صَمَدَهُ يَصْمُدُهُ صَمْدًا (از باب نَصَرَ) يعني قَصَدَهُ أوْ قَصَدَهُ مُعْتَمِدًا عَلَيْهِ . «او را قصد نمود يا قصد او را نمود در حاليكه اعتماد بر وي نموده بود.» مفسّرين لفظ صمد را ـ كه صفت است ـ بر معاني عديده تفسير كردهاند كه مرجع اكثر آنها عبارت است از «سيّد و سالاري كه در حوائج بسوي او متوجّه ميگردند». و از آنجا كه در اين آيه بطور اطلاق وارد شده و مقيّد به قيدي نگرديده است ، پس بايد مراد آن كس بوده باشد كه بطور اطلاق در حوائج به او رجوع ميكنند . و چون خداي تعالي بوجود آورندة ماسواي خود از موجودات است كه همه نيازمند بدو هستند ، و هر چيزي كه بر آن كلمة «شيء غير او» صدق بنمايد در ذاتش و صفاتش و آثارش قصد او را ميكند ، بدليل قَولِه تَعالَي: أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَ الاْمْرُ . (سورة أعراف ، آية 54 ) «آگاه باش كه عالم خلق و عالم امر اختصاص به او دارد!» و بدليل گفتارش بطور اطلاق: وَ أَنَّ إِلَي' رَبِّكَ الْمُنتَهَي' . (سورة نجم ، آية 42 ) «و غايت و انتهاي هر چيز به سوي پروردگار تو ميباشد!» لهذا در كاخ وجود و عالم آفرينش تنها او صمد است در هر حاجتي؛هيچ چيز قصد چيز ديگري را نميكند مگر آنكه قصدش به او منتهي ميشود ، يا بواسطة او حاجتش برآورده گردد و مَقضيُّ المرام شود [218]. و از اينجا معلوم ميشود وجه دخول الف و لام در الصَّمَد چيست . دخول آن براي افادة حصر است ، زيرا خداوند فقط صمد است علي الاءطلاق . و اين بر خلاف لفظ أحد است در قوله تعالَي اللَهُ أَحَدٌ ، زيرا احد با آن معنيِ وحدت خاصّي كه ميدهد ، در جملة اثبات بر غير خداي تعالي اطلاق نميشود؛ پس احتياجي به عهد و يا حصر نداريم . و امّا ظاهر آوردن اسم جلاله در مرتبة دوّم كه گفته شد: اللَهُ الصَّمَدُ و گفته نشد هُوَ الصَّمَدُ و نيز گفته نشد اللَهُ أحَدٌ صَمَدٌ ، ظاهراً بايد بجهت آن باشد كه اشاره است به آنكه هر يك از دو جمله به تنهائي در معرّفي كردن خداي تعالي كافي بوده باشد . زيرا مقام ، مقام معرّفي نمودن اوست به صفتي كه اختصاص به او دارد؛لهذا گفته شد: اللَهُ أَحَدٌ ، اللَهُ الصَّمَدُ بجهت اشاره به آنكه معرفت به خدا حاصل ميگردد ، چه آنكه گفته شود چنين يا گفته شود چنان . و معذلك اين دو آيه خداي تعالي را توصيف ميكنند به صفت ذات و صفت فعل هر دو . قَولُه تَعالَي: اللَهُ أَحَدٌ وي را به صفت احديّت توصيف ميكند كه آن عين ذات است ، و قَولُه اللَهُ الصَّمَدُ وي را به انتهاء هر چيزي به سوي او توصيف مينمايد كه آن از صفات فعل ميباشد . و گفته شده است: صمد به معني مُصْمَت است يعني چيزي كه جوف ندارد ، پس خداوند نميخورد و نميآشامد و نميخوابد و نميزايد و زائيده نشده است ؛ و بنابر اين گفتار او: لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ تفسير است براي كلمة صمد . قَولُه تَعالَي: لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ * وَ لَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ ؛اين دو آية كريمه نفي ميكنند از خداي تعالي آنكه چيزي را بزايد ، بدين طريق كه چيزي از جنس او و نفس او از او مُجزَّي و منفصل گردد ، به هر معنائي از معاني انفصال و اشتقاق كه اراده شود؛همانطور كه نصاري راجع به مسيح عليه السّلام معتقدند كه او ابْنُ اللَه است ، و همانطور كه وَثَنيّه و بتپرستان دربارة برخي از خدايانشان معتقدند كه آنها أبْناءُ الله هستند . و همچنين نفي ميكنند از خداوند كه وي متولّد از چيز ديگر و مشتقّ از او شده باشد ، به هر معنائي كه از اشتقاق اراده گردد؛همانطور كه وثنيّه و بتپرستان دربارة خدايانشان معتقدند كه در آنها كسي است كه خدا و پدر خداست ، و كسي است كه خداي زن است و مادر خدا ، و كسي كه خداست و پسر خدا . و همچنين نفي ميكنند كه از براي وي كُفْو و انباز و شريكي باشد؛چه در ناحية ذات او و چه در ناحية فعل او (كه منظور از فعل ، ايجاد و تدبير بوده باشد). و هيچيك از مِلّيّون و غير آنان معتقد به كُفْؤ و شريك در ذات ، به آنكه بگويند واجب الوجود عزّ اسمه متعدّد است ، نشدهاند . و امّا كُفْو و شريك در فعل او كه عبارت باشد از تدبير ، بدان عقيده جماعتي معتقد گشتهاند؛مانند آلهه و خدايان بتپرستان و وَثَنيّة از بشر مثل فرعَون و نَمْرود كه ادّعاي اُلوهيّت مينمودهاند . و ملاك كفو و شريك بودن در نزد ايشان عبارت بوده است از استقلال كسيكه معتقد به الوهيّت او بودهاند در تدبير آنچه به وي سپرده و واگذار شده است؛همچنانكه خداي تعالي مستقلّ است در تدبير اُمور كسيكه تدبير امورش را مينمايد . و ايشان ارباب و آلهه بودهاند و خداوند رَبُّ الارْباب و إلَهُ الآلِهَة . و در معني كفو و شريك بودن اين نوع از آلهه و خدايان است آنچه فرض ميشود از استقلال فعل در موجودي از ممكنات . زيرا آن عبارت است از كفو و شريك بودني كه مرجعش استغناء از خداوند متعال ميباشد ، در حاليكه آن ممكن محتاج است از هر جهت؛و آيه بطور اطلاق نفي تمام اقسام كفو و شريك را مينمايد . و اين صفات سه گانه (توليد ، و تولّد ، و داشتن كفو و همتا) اگر چه ممكن است نفي آنها متفرّع گردد ـ به وجهي از وجوه ـ بر صفت احديّت خداي تعالي ، وليكن آنچه به ذهن زودتر متبادر ميشود متفرّع بودن آنهاست بر صفت صمديّت وي . و امّا سبب آنكه او لَمْ يَلِدْ است (از خود چيزي را تولّد نميكند) آنستكه ولادت كه نوعي است از تَجزّي و تبعُّض ، به هر معني كه تفسير گردد ، خالي از مركّب بودن در آن كس كه تولّد ميكند نميباشد . و احتياج چيز تركيب شده به اجزاي خودش از ضروريّات است؛و خداوند سبحانه صَمَد است كه بازگشت ميكند به سوي وي هر نيازمندي در رفع نيازش ، و خودش نيازمند نميباشد . و امّا سبب آنكه لَمْ يُولَدْ است (از چيز دگري تولّد نيافته است) آن ميباشد كه تولّد چيزي از چيز دگري صورت نميگيرد مگر بواسطة نيازي كه موجود تولّد شده در اصل وجودش به موجوديكه از آن تولّد شده است داشته باشد؛و خداوند سبحانه صَمَد است ، حاجت ندارد . و امّا سبب آنكه كُفْو ندارد (شريك و همتا و انباز) چه آنكه شريك را براي او در ناحية ذاتش فرض كنيم يا در ناحية فعلش ، آن ميباشد كه كفو بودن در موجودي متحقّق نميگردد مگر با استقلال و استغنايش از خداي تعالي در آنچه را كه كفو بودن صادق است . و خداي سبحانه صمد است علي الاءطلاق ، ماسواي او از تمام جهاتي كه فرض شود نيازمند بدو هستند . و از آنچه بيان شد معلوم گشت كه دو جهت نفيي كه در اين دو آيه وارد شده است ، متفرّع است بر صمديّت خداي تعالي ، و مرجع صمديّت او و آنچه بر آن متفرّع است بسوي توحيد اوست در ذاتش و صفاتش و افعالش به معني آنكه او واحد است ، نه چيزي را توانِ آن ميباشد كه نظير وي گردد و نه شبيه وي . و بنابراين ذات خداي تعالي « بِذاتِهِ لِذاتِهِ » ميباشد بدون آنكه استناد به غيرش داشته باشد و نياز به ماسواي خود . و همچنين است اين مهمّ راجع به صفات او و افعال او . و ذوات و صفات و افعال ما سواي او هر كه باشد و هرچه باشد ، به افاضة اوست به گونهاي كه لايق ساحت كبريائيّت و عظمتش باشد . لهذا محصَّل سوره توصيف خداي تعالي خواهد شد كه او أحد واحد است . و از چيزهائي كه گفته شده است در اين آيه آنستكه مراد به كُفْو زوجه است ، چون زوجة مرد كفو اوست؛و بنابراين در رديف معني گفتار ديگر خدا قرار ميگيرد كه: تَعَـ'لَي' جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَـ'حِبَةً [219]. و اين گفتاري است سست و بيبنيان. روايات وارده در تفسير سورة إخلاصحضرت استاد (قدّه) در «بحث رِوائي» چنين آوردهاند: در كتاب «كافي» با إسناد خود از محمّد بن مُسلم از حضرت أبوعبدالله عليه السّلام روايت نموده است كه: يهوديان از رسول اكرم صلّي الله عليه و آله پرسيدند و گفتند: انْسِبْ لَنَا رَبَّكَ ! «نسب و وصف پروردگارت را براي ما بيان كن!»رسول خدا صلّي الله عليه وآله سه روز توقّف كرده و پاسخشان را نميدادند ، در اينحال سورة قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ تا پايانش فرود آمد . علاّمه ميفرمايند: و من ميگويم: در كتاب «احتجاج» از حضرت امام عسكري عليه السّلام آمده است كه پرسندة اين قضيّه عبدالله بن صورِياي يهودي بوده است . و در بعضي روايات اهل سنّت است كه سائل عبدالله بن سَلام بوده است ، و اين سؤال را از حضرت در مكّه نمود و سپس ايمان آورد و ايمانش را مكتوم ميداشت . و در بعضي روايات آمده است كه جماعتي از مردم يهود از حضرت اين پرسش را نمودند . و در بسياري از رواياتشان آمده است كه مشركين مكّه از رسول الله اين سؤال را كردند . و به هر حال مراد از نَسَب و نسبت عبارت است از وصف و نعت خداوند . و در كتاب «معاني الاخبار» با إسناد خود از اصبغ بن نباته از حضرت عليّ عليه السّلام در ضمن حديثي نقل كرده است كه: نِسْبَةُ اللَهِ عَزَّوَجَلَّ قُلْ هُوَ اللَهُ . «نسبت خداوند عزّوجلّ سورة قُلْ هُوَ اللَهُ است.» و در كتاب «علل الشّرآئع» با إسناد خود از حضرت امام جعفر صادق عليهالسّلام در حديث معراج روايت كرده است كه: إنَّ اللَهَ قَالَ لَهُ أَيْ لِلنَّبِيِّ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ: اقْرَأْ قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ كَمَا أُنْزِلَتْ ، فَإنَّهَا نِسْبَتِي وَ نَعْتِي ! «خداوند به پيغمبر صلّي الله عليه وآله گفت: بخوان قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ را به همانگونه كه نازل شده است ، بعلّت آنكه اين سوره نسبت من و نعت من است.» علاّمه ميفرمايند: و ايضاً صدوق با إسناد خود همين معني و مُفاد را از موسيبن جعفر عليه السّلام روايت كرده است . اسم أعظم: يا هُوَ يَا مَنْ لا هُوَ إلا هُوَ... و در كتاب «توحيد» صدوق از أميرالمؤمنين عليه السّلام روايت است كه فرمود: رَأَيْتُ الْخِضْرَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فِي الْمَنَامِ قَبْلَ بَدْرٍ بِلَيْلَةٍ ، فَقُلْتُ لَهُ: عَلِّمْنِي شَيْئًا أُنْصَرُ بِهِ عَلَي الاْعْدَآءِ ! فَقَالَ: قُلْ: يَا هُوَ يَا مَنْ لاَ هُوَ إلاَّ هُوَ ! فَلَمَّا أَصْبَحْتُ قَصَصْتُهَا عَلَي رَسُولِ اللَهِ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ فَقَالَ لِي: يَا عَلِيُّ ! عُلِّمْتَ الاِسْمَ الاْعْظَمَ ! فَكَانَ عَلَي لِسَانِي يَوْمَ بَدْرٍ . وَ إنَّ أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَرَ: قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ . فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ: يَا هُوَ يَا مَنْ لاَ هُوَ إلاَّ هُوَ ، اغْفِرْلِي وَ انْصُرْنِي عَلَي الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ! «من حضرت خضر عليه السّلام را در خواب ، يك شب مانده به غزوة بدر ديدم ، و به او گفتم: چيزي به من تعليم نما تا بدان چيز بر دشمنان ظفر يابم ! خضر گفت: بگو: يَا هُوَ يَا مَنْ لاَ هُوَ إلاَّ هُوَ ! (اي هُويّت مطلقة عامّه ! اي كسيكه هويّتي در عالمْ وجود ندارد بجز هويّت او!) چون شب را به صبح آوردم آن رؤيا را بر رسول خدا صلّي الله عليه وآله حكايت كردم . رسول خدا به من گفت: اي عليّ ! اين اسم اعظم حقّ است كه به تو تعليم شده است ! و آن ذكر بر زبان من در روز معركة بدر جاري بود . و أميرالمؤمنين عليه السّلام سورة قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ را قرائت كرد ، و چون فارغ شد گفت: يَا هُوَ يَا مَنْ لاَ هُوَ إلاَّ هُوَ ! (اي هويّت مطلقة عامّه ! اي كسيكه هويّتي در عالم وجود ندارد بجز هويّت او!) غفرانت را شامل حالم بفرما! و مرا بر گروه كافران پيروزي ده!» و در «نهج البلاغة» آمده است: الاْحَدُ لاَ بِتَأْوِيلِ عَدَدٍ ! «او داراي صفت احديّت است؛نه واحديّت و يگانگي كه واحد عددي بوده باشد.» روايات وارده در تفسير معني « صَمَد »و در «اصول كافي» با إسناد خود از داود بن قاسم جعفري روايت است كه گفت: من بحضرت امام محمّد تقي أبوجعفر ثاني عليه السّلام گفتم: صَمَد چيست ؟! قَالَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: السَّيِّدُ الْمَصْمُودُ إلَيْهِ فِي الْقَلِيلِ وَ الْكَثِيرِ . «حضرت امام عليه السّلام فرمود: آن سيّد و سالاري كه مردم در جميع حوائجشان خواه كم باشد و خواه بسيار بدو رجوع ميكنند.» علاّمه ميفرمايد: و من ميگويم: در تفسير لفظ صمد معاني دگري نيز وجود دارد كه از ايشان عليهم السّلام روايت شده است: فَعَنِ الْبَاقِرِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: الصَّمَدُ السَّيِّدُ الْمُطَاعُ الَّذِي لَيْسَ فَوْقَهُ ءَامِرٌ وَ نَاهٍ . وَ عَنِ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: الصَّمَدُ الَّذي لاَ جَوْفَ لَهُ . وَ الصَّمَدُ الَّذِي لاَ يَنَامُ . وَ الصَّمَدُ الَّذِي لَمْ يَزَلْ وَ لاَ يَزَالُ . وَ عَنِ السَّجَّادِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: الصَّمَدُ الَّذِي إذَا أَرَادَ شَيْئًا قَالَ لَهُ: كُنْ فَيَكُونُ . وَ الصَّمَدُ الَّذِي أَبْدَعَ الاْشْيَآءَ فَخَلَقَهَا أَضْدَادًا وَ أَشْكَالاً وَ أَزْوَاجًا . وَ تَفَرَّدَ بِالْوَحْدَةِ بِلاَ ضِدٍّ وَ لاَ شَكْلٍ وَ لاَ مِثْلٍ وَ لاَ نِدٍّ . «از حضرت امام باقر عليه السّلام روايت است كه فرمود: معني صمد عبارت است از سيّد و سالاري كه مورد اطاعت است . آنكه بالا دست او هيچ امر كننده و نهي كنندهاي وجود ندارد . و از حضرت امام حسين سيّد الشّهداء عليه السّلام روايت است كه فرمود: معني صمد آن چيزي است كه جوف ندارد . و صمد آن كسي است كه خواب نميكند . و صمد آن كسي است كه از ازل بوده است و تا ابد خواهد بود . و از حضرت امام سجّاد عليه السّلام روايت است كه فرمود: صمد آن كس است كه چون بخواهد چيزي هست بشود به آن ميگويد: بشو ! و آن چيز ميشود . و صمد آن كس است كه اشياء را ابداع كرده است ، و آنرا بصورت أضداد و أشكال و أزواج آفريده است . و متفرّد به يگانگي و وحدت گشته است در حاليكه نه ضدّي دارد و نه شكلي و نه مثلي و نه نِدّي.» و اصل در معني صَمَد همانست كه ما آنرا از حضرت امام محمّد تقي أبوجعفر ثاني عليه السّلام نقل نموديم . زيرا در معني لغوي و مادّة آن معني قصد كردن لحاظ گرديده است . بنابراين ، معاني مختلفهاي كه از ائمّه عليهمالسّلام روايت شده است عبارت است از تفسير به لازم معني ، بجهت آنكه آن معاني مذكوره عبارت ميباشد از لوازم بودن خداي تعالي مقصد و مقصودي كه تمام اشياء در تمام نيازمنديهايشان به او رجوع مينمايند . پس جميع مخلوقات و موجودات بازگشتشان به سوي اوست بدون آنكه در خود او حاجتي وجود داشته باشد . و در كتاب «توحيد» صدوق از وَهَب بن وَهَب قُرَشيّ از حضرت امام جعفر صادق از پدرانش عليهم السّلام روايت است كه اهل بصره نامهاي بحضرت امام حسين بن عليّ عليهما السّلام نوشته و از وي از معني «صمد» سؤال كرده بودند؛حضرت به آنان مكتوبي مرقوم داشتند: بِسْمِ اللَهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ . أَمَّا بَعْدُ فَلاَ تَخُوضُوا فِي الْقُرْءَانِ وَ لاَ تُجَادِلُوا فِيهِ وَ لاَ تَتَكَلَّمُوا فِيهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ ! فَقَدْ سَمِعْتُ جَدِّي رَسُولَ اللَهِ صَلَّي اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ يَقُولُ: مَنْ قَالَ فِي الْقُرْءَانِ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ . وَ إنَّ اللَهَ سُبْحَانَهُ فَسَّرَ الصَّمَدَ فَقَالَ: اللَهُ أَحَدٌ * اللَهُ الصَّمَدُ ، ثُمَّ فَسَّرَهُ فَقَالَ: لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ * وَ لَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ . «به اسم خداوند كه داراي صفت رحمانيّت و رحيميّت است . أمّا بَعدُ ، شما در قرآن به خودي خود خوض نكرده عميق نشويد ، و در كلمات قرآن با يكديگر به جدال برنخيزيد ، و در پيدايش معاني آن بدون علم و درايت سخن مگوئيد . بجهت آنكه من از جدّم رسول اكرم صلّي الله عليه وآله شنيدم كه ميگفت: كسي كه در قرآن به غير علم سخني بگويد ، پس فرض است كه نشيمنگاه خود را از آتش اتّخاذ كند . و خداوند سبحانه خودش كلمة صمد را تفسير نموده است ، آنجا كه گفته است: اللَهُ أَحَدٌ * اللَهُ الصَّمَدُ و سپس صمد را تفسير كرده و گفته است: لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ * وَ لَمْ يَكُنْ لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ . (نزائيده است و زائيده نشده است ، و هيچكس براي او شريك و همتا نيست.)» و أيضاً در «توحيد» صدوق با إسناد خود به ابن أبي عُمير از حضرت امام موسي بن جعفر عليهما السّلام روايت كرده است كه او گفت: وَ اعْلَمْ أَنّ اللَهَ تَعَالَي وَاحِدٌ أَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ يَلِدْ فَيُورَثَ وَ لَمْ يُولَدْ فَيُشَارَكَ . «و بدان كه خداي تعالي واحد است ، احد است ، صمد است ، نزائيده است تا وارثي برايش باشد ، و زائيده نگشته است تا شريكي براي او بوده باشد!» و نيز در «توحيد» صدوق وارد است كه در خطبة ديگري كه از أميرالمؤمنين عليّ بن أبيطالب عليه السّلام نقل نموده است آن حضرت فرموده است: الَّذِي لَمْ يُولَدْ فَيَكُونَ فِي الْعِزِّ مُشَارَكًا، وَ لَمْ يَلِدْ فَيَكُونَ مَوْرُوثًا هَالِكًا . «آن كس است كه از ديگري متولّد نگشته است تا اينكه در عزّت مشارِك با غيرش بوده باشد ، و تولّد نكرده است تا اينكه خودش موروثِ مرده (ارث برده شدة از بين رفته) بوده باشد.» و نيز در «توحيد» صدوق در خطبهاي از آنحضرت عليه السّلام آورده است كه: تَعَالَي أَنْ يَكُونَ لَهُ كُفْوٌ فَيُشْبِهَ بِهِ . «بلند مقام و عالي درجه است از آنكه براي وي شريكي باشد تا آن شريك با او مشابهت داشته باشد.» علاّمه (قدّه) ميفرمايد: در اين باره از معاني متقدّمه روايات ديگري نيز وارد شده است. [220] غزل شيواي فيض كاشاني در « لا إلَه إلا الله »عالِم بيبديل در ميان عالم تشيّع در جامعيّت نسبت به جميع علوم[221] مرحوم ملاّ محمّد محسن فيض كاشاني ، غزلي بسيار آبدار و شيوا سروده است كه به لا إلَهَ إلاّ اللَهُ ختم ميگردد . چون حاوي جميع معاني تفسيريّة قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ است وليكن با رموز عارفانة مختصّ به اهل دل و ارباب عرفان ، چه نيكوست ما آنرا بالمناسبه در اينجا بازگو نمائيم: سكينة دل و جان لا إله إلاّ الله نتيجة دو جهان لا إله إلاّ الله زبان حال و مقام همه جهان گويد به آشكار و نهان لا إله إلاّ الله به گوش جان رسدم اين سخن به هر لحظه ز جزو جزو جهان لا إله إلاّ اللـه ز شوق دوست به بانگ بلند ميگويد همه زمين و زمان لا إله إلاّ اللـه تو گوش باش كه تا بشنوي ز هر ذرّه چو آفتابْ عِيان لا إله إلاّ اللـه همين نه مؤمن توحيد ميكند بشنو ز سـومـنات مـغـان لا إله إلاّ اللـه نوشتهاند به گرد عذار مغبچگان به خطّ سبز عيان لا إله إلاّ اللـه جمال و زيب بتان ، غمزههاي معشوقان به رمز كرد بيان لا إله إلاّ اللـه به گلستان گذري كن به برگ گل بنگر ز رنگ و بوي بخوان لا إله إلاّ اللـه به باغ بنگر و آثار را تماشا كن شـنو ز سروِ روان لا إله إلاّ اللـه گذر به كوه بكن يا برو به دريا بار شنو ز گوهر و كان لا إله إلاّ اللـه به بَرُّ و بَحر گذر كن به خشك و تر بنگر شـنو ز ايـن و ز آن لا إله إلاّ اللـه به گوش و هوش تو آيد به هر طرف كه روي اگر چـنين و چنان لا إله إلاّ اللـه بِكَن تو پنبة غفلت ز گوش و پس بشنو ز نطق خرد و كلان لا إله إلاّ اللـه به فكر «وَحدتِ هُو» رو به نالة بم و زير بر آر از ته جـان لا إله إلاّ اللـه همين نه ورد زبان كن ، ز جان و دل ميگوي به ناله و به فغان لا إله إلاّ اللـه سرود اهل معاصي است نغمة دف و چنگ سـرود مـتّقيان لا إله إلاّ اللـه سحر ز هاتف غيبم ندا بگوش آمد كه أيُّها الثَّقَلان لا إله إلاّ الله ميان صوفي و پير مغان سخن ميرفت چه گفت پير مغان ؟ لا إله إلاّ اللــه ز پير ميكده كردم سؤالي از توحيد به باده گفت بدان لا إله إلاّ اللـه به گفتن دل و جان فيض اقتصار مكن بگو به نطق و زبان لا إله إلاّ اللـه [222] اينك كه للّه الحمد و له المنّه به شناسنامة حضرت حقّ تعالي شأنه العزيز با درايت مقدار مختصري از سورة توحيد آشنا شديم ، لازم است بحثي كوتاه در كيفيّت شناسائي وي از راه عقل و انديشه ، و يا از راه شهود و وجدان بنمائيم تا مسير هر يك از اين دو طريق و مقدار كاربرد هر يك از آنها جداگانه مشخّص و معلوم گردد: راه خدا شناسي ، از برهان و طريق عقل و فلسفه: بعضي را عقيده بر آنستكه بايد انسان براي عرفان و شناسائي حضرت حقّ متعال ، از طريق انديشه و تفكّر پيش برود . در موجودات فكر نمايد ، و بر اساس برهان مقدّماتي را بچيند و خدا را بيابد . اين مكتب ، مكتب ادراك است . مقدّمات معلومة ضروريّه را انسان بر ميدارد و با هم تركيب ميكند و نتيجه ميگيرد . آن نتيجه ، شناسائي خداوند است از راه تفكير و انديشه و تعقّل . مثلاً ميگوئيم: اين عالَم متغيّر است ، و چون متغيّر است حادث است . زيرا هر موجودي كه در ذات خود ثابت نباشد نميتواند قِدمَت داشته باشد . بنابراين اين عالم هم كه يكي از افراد كبراي كلّي و قضيّة كلّيّه ميباشد ، حتماً حادث خواهد بود . حادث ، مُحْدِث ميخواهد . متغيّر متحرّك نياز به مُغيِّر مُحرِّك دارد؛پس يك موجود قديم ازلي مُغيِّر مُحرِّك بايد وجود داشته باشد تا اين سلسله موجودات متغيّرة متحرّكة حادثة ممكنه بدان بستگي و پيوند داشته باشند . مواجهة حضرت إبراهيم عليه السّلام با قومش از طريقة بحث عقليهمانطور كه حضرت إبراهيم عليهالسّلام بدينطريق مواجه با قومش شد: قَالَ أَفَرَءَيْتُمْ مَّا كُنتُمْ تَعْبُدُونَ * أَنتُمْ وَ ءَابَآؤُكُمُ الاْقْدَمُونَ * فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِّي´ إِلاَّ رَبَّ الْعَـ'لَمِينَ . الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ * وَ الَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَ يَسْقِينِ . وَ إِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ * وَ الَّذِي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ . وَ الَّذِي´ أَطْمَعُ أَن يَغْفِرَ لِي خَطِي´ـَتِي يَوْمَ الدِّينِ . رَبِّ هَبْ لِي حُكْمًا وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّـ'لِحِينَ . وَ اجْعَل لِّي لِسَانَ صِدْقٍ فِي ا لاْ خِرِينَ * وَ اجْعَلْنِي مِن وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِيمِ * وَ اغْفِرْ لاِبِي´ إِنَّهُ و كَانَ مِنَ الضَّآلِّينَ . وَ لاَ تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ * يَوْمَ لاَ يَنْفَعُ مَالٌ وَ لاَ بَنُونَ * إِلاَّ مَنْ أَتَي اللَهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ[223]. «إبراهيم گفت: شما به من خبر دهيد كه آنچه را كه عادتتان بر پرستش آنها بوده است: پرستش شما و پدران شما كه از سابق الايّام مقدّم بر شما بودهاند (آيا ميتوانند به شما سخني را بشنوايانند هنگاميكه آنها را صدا ميزنيد ، يا منفعتي و يا مضرّتي به شما برسانند؟!). تحقيقاً آنها دشمنان من هستند مگر پروردگار عالميان (كه او دشمن من نيست) . او آن كس است كه بَدْواً مرا به لباس هستي خلعت بخشيد ، و پس از آن مرا در راه كمال و رشد و فعليّت هدايت كرد . و او آن كس است كه مرا از خوراكيها و آشاميدنيها برخوردار ميكند . و او آن كس است كه چون من مريض گردم ، او مرا شفا عطا مينمايد . و او آن كس است كه مرا ميميراند و سپس مرا زنده ميگرداند . و او آن كس است كه من بدو اميد بستهام تا در روز پاداش و مكافات اعمال ، از خَطيّه و گناه من گذشت نمايد . بار پروردگار من ! از تو تقاضا دارم كه به من حُكْم مرحمت فرمائي ، و مرا به صالحين درگاهت و آستانت ملحق بنمائي ! و در ميان گروه آخِرين (پسينيان) به من زبان راست و لسان صدق عنايت كني ! و مرا از ميراث برندگان بهشت نعيمت قرار بدهي ! و غفرانت را شامل حال عمويم آزر بنمائي كه او از زمرة گمراهان ميباشد . و مرا در روزيكه مردم (براي حساب و كتاب ، و ثواب و عقاب ، و بهشت و دوزخ) برانگيخته ميشوند مورد خِزْي و خِذلان و شرمندگي و سرافكندگي از مقامت قرار ندهي؛در آنروزي كه نه مالي به انسان سود ميرساند و نه پسراني، مگر آن كس كه در حضور خداوند با قلب سليم وارد گردد.» اين مواجهة حضرت إبراهيم عليه السّلام با قومش ، مواجهة با دليل و برهان است كه اوّلاً ميگويد: خداياني را كه شما ميپرستيد سزاوار اُلوهيّت نميباشند زيرا در وقت صدا زدن گفتارتان را نميشنوند ، و به شما منفعت و ضرري نميرسانند . بنابراين پرستش آنها نه تنها فائدهاي ندارد بلكه زيانبخش ميباشد ، و در هالة دشمن كه راه انسان را به خدا مسدود مينمايد جلوهگر ميشوند . و ثانياً آن خدائي كه با من دشمني و عداوت نميورزد ، ربّ العالَمين و پروردگار جهانيان است؛زيرا تمام انواع و اقسام خدمتها و محبّتها و رحمتها و منّتها را بر من نموده است: او مرا خلق فرموده ، و در راه كمال سير داده است . و غذا و شراب من بدست اوست . و شفاي امراض من از ناحية اوست . و ميرانيدن و سپس زندگاني جاويدان بخشيدن به قدرت اوست . اميد غفران و بخشش خطاهايم به سوي اوست . و ثالثاً دعاهاي مرا كه ميكنم ميشنود و اجابت ميفرمايد . من از او تقاضاي عطاي حُكْم دارم ، و درخواست لحوق به صالحين را مينمايم . و از او ميخواهم تا به من لسان صدق و زبان راستين و كلمة حقّ در ميان پاكان و مقرّبان و مخلَصان از بازپسماندگان عنايت نمايد . و مرا در جنّت ولايت كه بهشت نعيم است به عنوان بهره وميراث سكني دهد . و رابعاً همچنين از او ميخواهم كه از گناه عمويم درگذرد ، چرا كه وي از گمراهان است ، و مغفرت با وجود آنچه را كه به شمار آوردم فقط بدست اوست . تمام سخنان إبراهيم در اين جملات منطوي بر صغري و كبراي قضاياي برهاني است كه هم خودش بدان معتقد است و هم طائفه و قومش را با اين برهان دعوت به خداي تعالي ميكند . ما ميگوئيم: بر اساس حساب احتمالات ، كوچكترين ذرّه از ذرّات عالم نميتواند خود بخود بوجود آمده باشد . آيا ما ميتوانيم احتمال بدهيم ولو در يك ميليون احتمال ، يك احتمال كه صفحات اين قرآن كريم را كه در برابرمان ميگذاريم و تلاوت مينمائيم خود بخود بدين طرز و كيفيّت قرار گرفته باشد ؟! بگذريم از اصل ورقهاي آن كه از پنبه يا چوب يا الياف ديگري كه بوجود آمده است خود بخود موجود نگشته است؛بلكه از دانههاي تخم پنبه ، يا تخم درخت و يا تنيدة آب دهان كرم ابريشم و غيرها بوده و سپس بصورت قُزِ پنبه و يا چوب تنة درخت و يا ابريشم بدست آمده از پيلة كرم و أمثالها بوده؛آنگاه خمير شده و در كارگاه رفته و بصورت ورقهائي درآمده ، و آنگاه بريده شده و براي طبع آماده گرديده است؛كه با دقّت براي هر يك از اين اعمال خلائقي لاتُعَدُّ و لا تُحْصَي دست اندر كار بودهاند ، و احتمال تصادف و اتّفاق در يك واحد از آنها درست نميباشد تا چه رسد به اين تعدادي كه غير از علاّم الغيوب حَصر و عَدّشان براي احدي امكان پذير نيست . از همة اينها اگر بگذريم ، و از طبع آن و قرار گرفتن حروف هم كه بگذريم كه احتمال صدفه و بخت در آنها ديوانگي است ، از همة اينها و امثال اينها كه بگذريم فقط نگاه به همين صحّافي آن كنيم كه صفحات بطور منظّم و مرتّب روي هم چيده شده است ، از صفحة اوّل تا صفحة آخر كه مثلاً حدود ششصد صفحه است ، آيا احتمال ميدهيم كه چون اين قرآن از تحت طبع بيرون آمد و در كنار انبار آن مطبعه قرار گرفت ، ناگهان خودبخود صفحة اوّل بطور عمودي نه افقي ، و بطور صحيح نه غلط كه مثلاً پشت و رو واقع شود ، آمد و در جانب راست قرار گرفت . سپس باز بطور اتّفاق ورق دوّم به همين منوال پهلوي آن واقع شد . مدّتي گذشت تا بادي وزيد و اتّفاقاً ورقة سوّم را درست در كنار ورقة دوّم نهاد . سپس بادهاي مختلف و متناوبي به وزش درآمدند و مقدار بسياري از صفحات را مرتّباً در جنب آنها قرار دادند . بعد از آن بواسطة زلزله و زمين لرزه مقداري ديگر از آن صفحات بطور منظّم ملحق به صفحات نخستين گشت . و به همين منهاج امور متفاوتي تحقّق پذيرفت تا صفحة آخرين قرآن به اوّلين آن ، و لاحقين آن به سابقين آن متّصل گرديد . و سپس جلدي هم خود بخود در اين مسير آمده ، و نخ و سوزني از لاي سقف انبار به زير افتاده ، و مشغول دوختن اوراق بدين ترتيب شدند تا قرآني كامل بدينصورت در مرأي و مشهد ما قرار گرفت . فعلاً در صدد نيستيم تا به حساب احتمالات ، بُعدِ اينگونه اتّفاق را بيان كنيم؛و گرنه ميديديد كه در بعضي از صورتها حساب يك ميليون يا يك ميليارد احتمال نيست كه واقعة مفروضة ما يكي از آن اعداد بوده باشد ، بلكه اگر يك عدد 1 (يك) بر روي كرة زمين بگذاريد و جلوي آن مرتّباً عدد 0 (صفر) را بچينيد تا به كرة ماه برسد ، احتمال وقوع حادثهاي از حوادث ، عدد 1 از ميان اين عدد بزرگ خواهد بود . باري ، اين يك طريقة استدلال و برهان بر عدم تصادفي بودن كائنات است كه از معلول پي به وجود علّت ميبريم . و از مقدّمات معلومه پي به مجهولات . اين برهان را « برهان إنّ » گويند . در استدلال بر واجب الوجود و لوازم و آثارش ، بايد اين برهان به قدري قوي باشد كه به تمام صفات و اسماء و افعال حقّ تعالي برسد و كيفيّت احاطه و سيطره و عدم تناهي آنها را نشان دهد . اين طريق استدلال طريقي است صحيح و به نتيجه ميرساند ، مگر آنكه يكي از مقدّمات برهان آن غلط باشد ، در آنصورت نتيجة برهان غلط است . زيرا نتيجه تابع «أخَسّ مُقدَّمتَين» ميباشد و صحيح بودن يك مقدّمه آنرا صحيح نميكند . لهذا اگر مقدّمة ديگرش غلط باشد نتيجة برهان غلط خواهد شد . برهان عبارتست از چيدن مقدّمات و از آن استنتاج نتيجه نمودن . بعينه مانند علم رياضي و حساب و هندسه ميماند: 4 = 2 * 2 . اين ، قاعدة لايتغيّر و لايتبدّل است . دو مثلّث كه در دو ضلع و زاوية بينهما ، و يا در دو زاويه و ضلع بينهما، و يا در سه ضلع با هم مساوي باشند ، مساوي خواهند بود . كسي نميتواند منكر آن گردد . اگر كسي بخواهد انكار كند ميگويند: بيا؛اين قلم و كاغذ ! علوم رياضي بر اساس عدد استوار است ، و سيري دارد كه قابل انكار نيست . زيرا نتائج بَعديّه ، نتيجة نتائج مسائل قبليّه است و بر آن سوار است . زنجيرهاي شكل پيش ميرود . علوم فلسفي نيز همينطور است . يك مقدّمه براي ما ميچينند و يك مقدّمه نيز بر آن ضميمه ميكنند و نتيجه ميگيرند . و راه تشخيص مقدّمة صحيحه را از غير صحيحه نشان ميدهند . حالا اگر در يك مسأله ، مقدّمة نادرستي را بنهيم و نتيجة باطل بدست آوريم گناه علم نيست؛گناه ماست . و خود اين علم جلوگير ماست . بنا بر آنچه گفته شد ، روشن است كه اگر انسان در الهيّات ، با فلسفه و حكمت پيش برود خوب ادراك ميكند كه واقعاً در عالم وجود ، خداست و بس. خدا بصير است ، سميع است ، عليم است ، حيّ و قادر است . بصر و سمع و علم و حيات و قدرتش بينهايت است . ذاتش بينهايت است . احاطه بر جميع موجودات دارد . عالم را خلقت نموده است . عالم با وي ربط دارد . او با عالم است . ذرّهاي از نظر خدا پنهان نميباشد . به ثبوت ميرساند كه: إِنَّ اللَهَ لاَ يَخْفَي' عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الاْرْضِ وَ لاَ فِي السَّمَآءِ [224]. «تحقيقاً چيزي از نظر خداوند پنهان نميباشد ، نه در زمين و نه در آسمان.» و آنكه: وَ مَا يَعْزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الاْرْضِ وَ لاَ فِي السَّمَآءِ وَ لآ أَصْغَرَ مِن ذَ'لِكَ وَ لاَ أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتَـ'بٍ مُّبِينٍ [225]. «و مخفي نميشود از پروردگار تو ، به قدر سنگيني وزن يك ذرّه در زمين و نه در آسمان ، و نه كوچكتر از ذرّه و نه بزرگتر از آن؛مگر آنكه در كتاب مبين خداوند موجود است!»
پاورقي [217] ـ در تفسير «بيان السّعادة» طبع رحلي سنگي ، ص 327 راجع به لفظ هُوَ گويد: آن ضمير شأن است و يا ضميري است كه با آن اشاره ميشود به مقام غيب ، چون آن مقام در اذهان داراي تعيّن ميباشد و يا ادّعاي تعيّن آن شده است . و يا «هو» عَلم است و اسم است براي مقام غيب . و بنابر اين دو احتمال اخير ، لفظ اللَهُ يا بدل و يا عطف بيان است از آن و يا خبر است و يا مبتداي دوّم است كه لفظ أَحَدٌ خبر او بوده باشد و جمله ، خبر هُوَ است . و عدم ذكر ضمير عائد بواسطة آنستكه مبتدا در معني تكرار شده است . و لفظ أَحَدٌ يا خبر است و يا خبر بعد از خبر. [218] ـ در تفسير «بيان السّعادة» ص 328 در ضمن بيان روايات وارده در معني كلمة الصَّمَدُ گويد: از حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام روايت است كه جماعتي از فلسطين بر حضرت امام محمّد باقر عليه السّلام وارد شدند و از مسائلي سؤال نمودند و حضرت جواب فرمود . پس از كلمة صمد پرسيدند و حضرت بطور تفصيل جواب مشروح و مبيّني را بيان كرد و در پايان آن فرمود: لَوْ وَجَدْتُ لِعِلْميَ الَّذي ءَاتانيَ اللَهُ عَزَّوَجَلَّ حَمَلَةً لَنَشَرْتُ التَّوْحيدَ وَ الاْءسْلامَ وَ الاْءيمانَ وَالدّينَ وَ الشَّرآئِعَ مِنَ الصَّمَدِ ! وَ كَيْفَ لي بِذَلِكَ وَ لَمْ يَجِدْ جَدّي أميرُالْمُؤْمِنينَ عَلَيْهِ السَّلامُ حَمَلَةً لِعِلْمِهِ ، حَتَّي كانَ يَتَنَفَّسُ الصُّعَدآءَ وَ يَقولُ عَلَي الْمِنْبَرِ: سَلوني قَبْلَ أنْ تَفْقِدوني ، فَإنَّ بَيْنَ الْجَوانِحِ مِنّي عِلْمًا جَمًّا ! هاهِ هاهِ ! ألا لا أجِدُ مَنْ يَحْمِلُهُ ! ألا وَ إنّي عَلَيْكُمْ مِنَ اللَهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ؛ فَلاَتَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَنءِسُوا مِنَ الآخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحَـ'بِ الْقُبُورِ . «اگر من مييافتم براي علمي كه خداوند عزّوجلّ به من عطا نموده است كساني را كه بتوانند آنرا فرا گيرند ، تحقيقاً من توحيد و اسلام و ايمان و دين و شرايع را فقط از كلمة الصّمد منتشر مينمودم ! و امّا چگونه من اين كار را انجام دهم در حاليكه جدّم أميرالمؤمنين عليه السّلام نيافت افرادي را كه بتوانند حاملين علم او باشند؛و لهذا بر بالاي منبر ـ در حاليكه از اندوه و غصّه نفسي عميق ميكشيد ـ ميگفت: از من آنچه را كه ميخواهيد بپرسيد پيش از آنكه مرا نيابيد ! بجهت آنكه در ميان اضلاع و دندههاي سينة من بقدري علم جمع شده و انباشته گشته است كه غير از خدا كسي نداند ! آه ! آه ! آگاه باشيد كه من براي فراگيري آن ، حامليني را پيدا نمينمايم ! آگاه باشيد كه من از جانب خدا بر شما حجّت بالغه هستم؛بنابراين ولايت كساني را كه خداوند بر آنان غضب كرده است اتّخاذ نكنيد ! ايشان گروهي هستند كه مانند كافرانِ مرده و در ميان گورها گذارده شده ، از آخرت و لقاي خداوند مأيوس ميباشند!» 219 ـ آية 3 ، از سورة 72 : الجنّ: وَ أَنَّهُ تَعَـالَي' جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَـ'حِبَةً وَ لاَ وَلَدًا . «(جماعتي از جنّيان گفتند:) و تحقيقاً بلند مرتبه است حَظّ و نصيب پروردگار ما . او براي خود نه زني و نه فرزندي را نگزيده است.» [220] ـ «الميزان في تفسير القرءان» ج 20 ، ص 543 تا ص 548 ، تفسير سورة إخلاص [221] ـ اين گفتار از حضرت علاّمه است كه آنرا حقير در كتاب «مهر تابان» در ص 26 از طبع أوّل ، (و ص 43 از طبع دوّم) نقل نمودهام . [222] ـ «كلّيّات اشعار مولانا فيض كاشاني» با مقدّمه و مقابلة محمّد پيمان ، ص 372 [223] ـ آيات 75 تا 89 ، از سورة 26 : الشّعرآء [224] ـ آية 5 ، از سورة 3 : ءَال عمران [225] ـ ذيل آية 61 ، از سورة 10 : يونس
|
|